Nazwy terenowe Gminy Gnojnik
- Szczegóły
- Odsłony: 9278
NAZWY TERENOWE GMINY GNOJNIK
opracowała mgr Dorota Mucha
| I | Wstęp |
| II | Charakterystyka etno osadnicza gminy Gnojnik wraz z krótką historią i charakterystyką terenu. |
| 1. Dotychczasowy stan badań onomastycznych. | |
| III | Analiza materiału nazewniczego |
| 1. Nazwy prymarne. | |
| 2. Nazwy sekundarne. | |
| 3. Nazwy złożone | |
| IV | Cechy gwarowe w nazwach. |
| V | Indeks nazw. |
| VI | Podsumowanie |
| VII | Bibliografia |
- WSTĘP
Od wielu lat pracuję w Szkole w Uszwi w gminie Gnojnik. Choć mieszkam w Brzesku, to czuję się silnie związana z gminą, w której pracuję. Interesuję się nie tylko szkolnymi sprawami wychowanków, ale i środowiskiem, w którym żyją. Ciekawi mnie zarówno bogata historia, jak i współczesne życie gminy.
Od wielu lat ludzie używają nazw na określenie różnych obiektów, co pozwala im orientować się w terenie. Postanowiłam zbadać nazwy terenowe funkcjonujące na tym obszarze. Uderza znaczna ich ilość i różnorodność.
W swojej pracy zajmę się toponimią. "Toponimia to dział onomastyki zajmujący się nazwami miejsc, na przykład nazwami osad ludzkich /miast, wsi, przysiółków - ojkonimia, nazwy miejscowe/, nazwami państw i krajów, nazwami fizjograficznymi, a więc nazwami rzek, jezior /hydronimia/, lasów, pól, gór /oronimia/, nazwami ulic i placów."
Celem pracy było zebranie, próba wyjaśnienia motywacji i genezy toponimów funkcjonujących w gminie Gnojnik. W swej pracy omawiam 235 nazw terenowych.
Toponimy, poza nazwami niektórych przysiółków, nie są rejestrowane w żadnych dokumentach. Obecnie nazwy te zanikają, gdyż najmłodsze pokolenie rzadko ich używa.
Realizując program edukacji regionalnej przywiązuje się wielką wagę do tematów związanych z małą ojczyzną, czyli środowiskiem najbliższym uczniowi. Z historią i codziennym życiem mieszkańców nierozerwalnie wiążą się nazwy terenowe, które zawierają wiele informacji o stosunkach etnicznych, fizjografii terenu i uwarunkowaniach społeczno - gospodarczych dotyczących danych miejscowości. Są świadectwem ciągłości dziejowej, niosą szereg wiadomości dotyczących flory i fauny występującej w okolicy a także zajęć mieszkańców - warto więc ocalić je od zapomnienia.
Myślę, że zgromadzony materiał będzie wykorzystany podczas realizacji ścieżek międzyprzedmiotowych z zakresu edukacji regionalnej.
Nazwy części wsi, przysiółków, zabudowań, pól, łąk, lasów, potoków i dróg, które poddałam analizie językowej zebrałam za pomocą ankiety przeprowadzonej wśród uczniów gimnazjów w Gnojniku i w Uszwi oraz uczniów klas szóstych wszystkich szkół podstawowych w gminie Gnojnik. Wiele nazw dzisiaj rzadko używanych uzyskałam w trakcie bezpośrednich rozmów ze starszymi mieszkańcami poszczególnych wsi. Wykorzystałam również mapy katastralne i spis miejscowości, które znajdują się w Urzędzie Gminy Gnojnik. Niektóre nazwy zostały przywołane w opracowaniach dotyczących historii poszczególnych wsi, zamieszczanych w regionalnym czasopiśmie Wieści Gminne. - CHARAKTERYSTYKA ETNOOSADNICZA GMINY GNOJNIK WRAZ Z KRÓTKĄ HISTORIĄ I CHARAKTERYSTYKĄ TERENU
Gmina Gnojnik leży w województwie małopolskim, w powiecie brzeskim. Położona jest na obszarze progu Pogórza Karpackiego. Stanowi część Pogórza Wiśnickiego wchodzącego w skład wschodniej części Pogórza Zachodniobeskidzkiego. "Jest to typowy teren karpacki, charakteryzujący się silnym rozczłonkowaniem. Porozcinany głębokimi dolinami strumieni, ponad którymi dominują garby terenowe ze spłaszczonymi szczytami, stwarzał w przeszłości dogodne warunki osadnicze. Na całym obszarze gminy różnice wysokości terenu dochodzą do 100 m." Stan ten odzwierciedlają nazwy, np. Skarpy, Zagórze .
Środowisko przyrodnicze Gnojnika i okolic jest zróżnicowane, co znalazło odbicie w toponimach. Spotkać tu można bogatą roślinność - oddają to nazwy Siciny, Łopuszna, Wisowa, oraz rozległe łąki i tereny podmokłe - Moczarki, Podłęże, Stawiska. Dużą część gminy porastają lasy i skupiska drzew. Przeważają lasy liściaste: lipy, brzozy, dęby, graby, buki - Buczyna, Dębczak, Grabaliny, Zalesie.
Język, stroje i budownictwo były pod wpływami Krakowiaków Zachodnich i Lachów /grupa pośrednia między Krakowiakami a Góralami/. Postępujący proces urbanizacji spowodował zacieranie się różnic w stroju /przyjmowanie się mody miejskiej/, budownictwie, zanikanie tradycyjnych zawodów - Kowalówka, Pisarzówka.
Mieszkańcy gminy to katolicy. W każdej wsi znajduje się kościół, który staje się punktem odniesienia dla innych obiektów - Podkościele. Są także kapliczki, krzyże czy figurki - Boża męka. Większość terenów dawniej należała do dóbr klasztornych - Granice Księże.
Gmina leży w górnym dorzeczu Uszwicy. Rzeka wywiera niebagatelny wpływ na życie wielu mieszkańców wsi Gosprzydowa, Gnojnik, Uszew i Zawada Uszewska. Niewinnie wyglądająca Uszwica daje o sobie znać w okresie wiosennych roztopów i letnich burz. Wtedy jej wezbrane wody zasilane wodami licznych potoków stanowią szczególne niebezpieczeństwo powodziowe - oddają to nazwy Kafara, Szotówka, Zawale.
Gmina ma dogodne położenie na trasie Brzesko - Nowy Sącz. Na terenie 55 kilometrów kwadratowych zamieszkuje ponad siedem tysięcy osób. Gmina ma charakter typowo rolniczy. Przeważają gospodarstwa rolne średniej wielkości. Obecnie wielu mieszkańców pracuje nie tylko na roli, ale również w zakładach przemysłowych w Brzesku i Krakowie. Część mieszkańców wyjeżdża do pracy za granicę.
Gminę tworzy siedem wsi: Biesiadki, Gnojnik, Gosprzydowa, Lewniowa, Uszew, Zawada Uszewska i Żerków /stąd w herbie gminy siedem kłosów zboża/. Siedzibą gminy jest Gnojnik, który leży około 12 kilometrów od Brzeska "w wesołej dolinie, okrążonej łagodnemi pagórkami, przeciętej krzyżującymi się drogami." Siedziba gminy znajduje się w Gnojniku.
Pierwsza wzmianka o wsi Gnojnik pochodzi z 1215r. S. Rospond wyjaśnia etymologię Gnojnika jako "Gnojnik, czyli nazwa topograficzna od wyrazu gnój, ale w znaczeniu może 'tłustej gleby', ewentualnie od gnojnika 'rodzaj rośliny" .
Biesiadki w dokumentach pojawiają się po raz pierwszy w 1269r. Lubaś wywodzi nazwę Biesiadek z *biezsiedzieć w znaczeniu 'miejsce nieosiedlone, nie zamieszkałe'. Jest to nazwa kulturowa z przyrostkiem strukturalnym -ki. Przyrostek ten jest charakterystyczny dla nazw zdrobniałych. W pobliżu nie ma jednak miejscowości o nazwie "fundującej" bez przyrostka zdrabniającego.
{gallery}prace_nauczycieli/tereny/1{/gallery}
Gromada Biesiadki 1785
Gosprzydowa: "Położenie pagórkowate i lesiste, gleba rędzinowa." Pierwsze wzmianki pochodzą z 1325r, kiedy jej właścicielem był Gotfryd de Volya. W 1680 r pojawia się nazwa Gosprzydowa. Jest to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej Godfryd.
Podobną genezę ma nazwa wsi Lewniowa. Lubaś zapisuje ją w sposób następujący: 1388r De Lewnow, 1581r Lewniowa. Jest to nazwa dzierżawcza od nazwy osobowej Lewień lub Lewi. Taszycki podaje nazwę osobową Lew, którą wyprowadza od imienia Leon lub przymiotnika lewy.
Najstarszym osiedlem w okolicy jest najprawdopodobniej Uszew, na co wskazuje identyczność nazwy rzeki i wsi - jest to nazwa relacyjna .
{gallery}prace_nauczycieli/tereny/2{/gallery}
Gromada Uszew 1785
Powstanie swe zawdzięcza Uszew dogodnemu położeniu wśród żytnich pól ciągnących się wzdłuż starego szlaku handlowego z Ujścia Solnego na Węgry. Krajobraz Uszwi jest pagórkowaty, przecięty w poprzek doliną Uszwicy, wzdłuż potokiem Zapniów. Pierwsze wzmianki o tej wsi pochodzą z 1225r, kiedy to pojawia się w dokumentach Husya. Etymologię nazwy Lubaś wywodzi z łotewskiego *wasa 'wilgoć w ziemi' lub stgniem. *waso 'mokra ziemia, muł, błoto'. "Uszew jest nazwą topograficzną i wyraża fizjograficzne cechy charakterystyczne dla tej miejscowości" . Jako ciekawostkę można podać fakt, że "nie ma w Polsce ani jednej wsi czy nawet przysiółka, które by nosiły tę nazwę."
Z Uszwią sąsiaduje Zawada Uszewska - "okolica falista, o glebie iłowatej. Wieś zabudowana nad potokiem". Nazwa pojawia się w dokumentach z 1347r w postaci Zauada, a w 1581r Zawada, Zawada Uszewska lub Wielka.
{gallery}prace_nauczycieli/tereny/3{/gallery}
Zawada 1785
Jest to nazwa komponowana, zestawienie rzeczownika z przymiotnikiem. Nazwa kulturowa od "zawada 'to, co zawadza na drodze, przeszkadza, zawała, szkopuł, tama na rzece, na potoku'.
Do gminy należy również Żerków - "u źródeł Ziliny. Okolica pagórkowata, lesista" . Pierwsze wzmianki pochodzą z 1361r. W 1397r pojawia się nazwa Szirkow . Najprawdopodobniej jest to nazwa dzierżawcza, na co wskazuje sufiks -ów, lecz nie wiadomo, od jakiej nazwy osobowej może pochodzić.
Pagórkowaty krajobraz, liczne potoki, lasy, pola, łąki i drogi znalazły odbicie w toponimach, które zebrałam na terenie gminy. Są wśród nich również nazwy związane z bogatą historią gminy, np.: Krwawy Dół, Pod Lochami i legendami przekazywanymi z pokolenia na pokolenie - Łączka Tatarska, Piekło. - ANALIZA MATERIAŁU NAZEWNICZEGO
Wielu językoznawców badając nazwy terenowe poszczególnych obszarów proponuje własne wzorce ich klasyfikacji. Większość podziałów opiera się lub wynika z klasyfikacji ustalonych przez W. Taszyckiego i S. Rosponda. Obie są klasyfikacjami uniwersalnymi, stosowanymi w badaniach nazw miejscowych i terenowych.
Taszycki sformułował w 1946r kryteria klasyfikacji słowiańskich nazw miejscowych. Podział ten powstał na podstawie badań historycznych, osadniczych i językowych. Taszycki oparł się na cechach znaczeniowych nazwy, ułatwiając poznanie jej pierwotnej treści.
Dzieli on nazwy na:- Nazwy miejscowe będące zawsze nazwami miejscowości. Grupa ta dzieli się na cztery gromady:
- nazwy topograficzne wyrażające właściwości topo - lub geograficzne osady,
- nazwy kulturalne, oznaczające dzieła rąk ludzkich albo urządzenia, instytucje i wytwory kultury społecznej i duchowej,
- nazwy dzierżawcze, oznaczające miejscowość będącą ongiś własnością człowieka, od imienia którego urobiono nazwę,
- nazwy zdrobniałe /deminutywne/, oznaczające najczęściej położenie osiedla na podstawie nazwy miejscowości, w pobliżu której je założono, niekiedy zaś wskazujące miejscowość, z której pochodził osadnik zakładający nowe osiedle.
- Nazwy miejscowe będące zrazu nazwami ludzi, później dopiero nazwami miejscowości. Grupa ta dzieli się na:
- nazwy etniczne,
- nazwy patronimiczne,
- nazwy służebne,
- nazwy rodowe.
- Nazwy dwuznaczne.
- Nazwy ciemne.
W 1957r S. Rospond zaproponował strukturalno - gramatyczną klasyfikację nazw geograficznych. Jako nadrzędne wyróżnił trzy grupy:- nazwy prymarne /bezprzyrostkowe/, utworzone od wyrazów pospolitych,
- nazwy sekundarne /uformowane z różnymi przyrostkami/,
- nazwy złożone.
W obrębie tych grup podstawowych wyróżnił grupy podrzędne:- nazwy prymarne, czyli proste:
- odapelatywne /pochodzące od nazw pospolitych/ nazywające:
- bezpośrednio lub metaforycznie nazywające fizjografię terenu,
- roślinność,
- faunę,
- kulturę materialną,
- kulturę społeczną i duchową,
- od nazw krajów lub miejscowości
- odosobowe.
- odapelatywne /pochodzące od nazw pospolitych/ nazywające:
- Nazwy sekundarne, czyli rozwinięte:
- topograficzne,
- dzierżawcze,
- patronimiczne,
- służebne,
- rodowe,
- deminutywne.
- Nazwy złożone/kompozycja dwu lub więcej wyrazów/:
- złożenia,
- zrosty,
- zestawienia /również formacje przyimkowe/.
Analizując nazwy terenowe gminy Gnojnik posłużyłam się strukturalno - gramatyczną klasyfikacją S. Rosponda.
Wśród nazw terenowych gminy Gnojnik występują wszystkie typy strukturalne toponimów:- prymarne,
- sekundarne,
- złożone.
W mojej pracy występują nazwy terenowe następujących obiektów: części wsi, przysiółków, kolonii, zabudowań, pól, łąk, lasów, mokradeł, dróg, wzniesień, stawu.
NAZWY PRYMARNE
Nazwy prymarne tworzone są "wprost od wyrazu pospolitego lub innej nazwy bez żadnej zmiany formalnej tylko przez zmianę znaczenia ogólnego na jednostkowe" . Do kategorii tej należą nazwy równe wyrazom pospolitym /apelatywom/ bez przyrostków.
Nazwy prymarne stanowią najstarszą warstwę nazw, które funkcjonują do dziś. Odzwierciedlają one konfigurację terenu, położenie obiektu, szatę roślinną, faunę a także kulturę materialną i duchową mieszkańców.
Wśród omawianych nazw prymarnych wyróżniamy nazwy odapelatywne i odosobowe.
Spośród odapelatywnych nazw terenowych wyróżniono dwie podstawowe kategorie znaczeniowe /semantyczne/:- Nazwy topograficzne.
- Nazwy kulturowe.
- Wśród nazw topograficznych wyróżniamy nazwy:
- oznaczające konfigurację terenu i jego charakterystyczne cechy Bania, Debrza /3/, Doły, Dół /2/, Glinka, Góra, Górka, Kamieniec, Kąciki, Kąty, Koniec, Moczarki, Niziny, Okrajki, Potoczki /2/, Potoki, Rędzina /4/, Role /2/, Skała, Skarpy /2/, Stawiska /3/, Stawy /2/, Studzienka, Ścieżki
- utworzone od szaty roślinnej Borowina, Brzezina /2/, Brzeziny, Buczyna, Kmiecina, Laski, Lipka, Olszyny, Pasternik, Siciny, Świerczyna
- utworzone od nazwy zwierząt Pilch
- Wśród nazw kulturowych wyróżniamy nazwy:
- oznaczające kulturę duchową, materialną i rolną Ćwierć, Granice /5/, Pasieki, Pastwiska, Skotnica/2/, Skotnik /2/, Tłoki
- odzwierciedlające stosunki społeczne Kąty, Pańskie /2/
- oznaczające osadnictwo i budownictwo Centrum /4/, Działki, Działy /3/, Kafara, Mostki, Puste, Rynek /2/
- oznaczające dzieła rąk ludzkich Kuźnia
- metaforyczne lub związane z historią czy legendami Miny, Piekło /2/, Zbójnik, Zbrodnia /2/
- nazwy ponowione Agro, Uszwik
Piekło to metaforyczna nazwa łąki /patrz indeks/.
Agro to nazwa zabudowań - dawniej miała tu siedzibę firma "Agro". Nazwa Kąty pojawia się dwukrotnie - ze względu na różną etymologię /patrz indeks/ nazwę jednego obiektu zamieściłam wśród nazw kulturowych, a taką samą nazwę innego obiektu zamieściłam wśród nazw topograficznych.
Nazwa Pańskie funkcjonowała wcześniej w postaci Pańskie Pole. Z czasem nastąpił zanik drugiego członu i pozostała nazwa w postaci przymiotnika, który przejął funkcję rzeczownika. Niektóre z tych nazw są zapomniane, np. Kuźnia - ponieważ nie ma już tego obiektu - pamiętają ją tylko najstarsi mieszkańcy.
Wśród nazw prymarnych występuje jedna nazwa odosobowa: Herody Jest to nazwa rodowa. Nazwisko założyciela rodziny stało się zbiorczym określeniem całej rodziny, a następnie osady.
Tabela nr 1. Analiza strukturalna i semantyczna nazw.
Nazwy prymarneliczba % O D A P E L Topograficzne Oznaczające Konfigurację Terenu 38 41 Utworzone Od szaty Roślinnej 12 13 Utworzone od bazy Zwierzęcej 1 1,25 A T Y W N E Kulturowe Kultura Duchowa, Materialna I rolna 14 15 Osadnictwo I Budownictwo 13 14 Nazwy Metaforyczne 6 7 Odzwierciedlające Stosunki Społeczne 3 3 Oznaczające Dzieła rąk Ludzkich 2 2,25 Nazwy Ponowione 2 2,25 Nazwy odosobowe 1 1,25 Ogółem 92 100
NAZWY SEKUNDARNE
Nazwy sekundarne, inaczej rozwinięte, to nazwy utworzone za pomocą odrębnego formantu nazewniczego /czyli z derywacją toponimiczną/ od wyrazu pospolitego lub innej nazwy własnej geograficznej czy osobowej. Wśród nazw sekundarnych można wyróżnić nazwy:- sufiksalne - z przyrostkiem,
- prefiksalne - z przedrostkiem.
Nazwy sekundarne zaczęto tworzyć, gdy ze względu na zagęszczenie osadnicze nie wystarczały już nazwy prymarne. Na podstawie analizy terenowych nazw sekundarnych można prześledzić procesy nazwotwórcze.
NAZWY UTWORZONE ZA POMOCĄ PRZYROSTKA
Na badanym terenie występują nazwy utworzone za pomocą następujących formantów:
Formant - ówka
Abram - ówka
Anczyk - ówka
Banowicz - ówka
Bobk - ówka
Fischer -ówka
Frankowsk - ówka
Jandył - ówka
Kamińsk - ówka
Kikut - ówka
Kowal - ówka
Kraj - ówka
Łańcuch - ówka
Machet - ówka
Mierzw - ówka
Organist - ówka
Pank - ówka
Pisarz - ówka
Sapał - ówka
Sumar - ówka
Szczygł - ówka
Szot - ówka
Szpital - ówka
Świniar - ówka
/2/ Wikar - ówka
Wilcosk - ówka
Wójt - ówka
Wychyl - ówka
Formant - ka
Gajów - ka
Głębocz - ka
Rac - ka
Racz - ka
Sośnic - ka
Formant - ec
/2/ Gałgani - ec
Krzemieni - ec
Kozowi - ec
Murowani - ec
Wichrowi - ec
Formant - e > je
Ewin - e
Jaworz - e
Formant - owa // - owe
Białk - owe
/2/ Wis - owa
Sułk - owe
Formant - arka
/2/ Kozi - arka
Ślep - arka
Formant - ak
/2/ Dębcz - ak
Formant - lina
Cup - lina
Formant - aliny
Grab - aliny
Formant - ydło
Kacz - ydło
Formant - ik
Uszw - ik
Formant - skie
Łoniow - skie
Formant - iska
Łaz - iska
Formant - ckie
Gnojni - ckie
Formant - na
Łopusz - na
Formant - nia
Pusz - nia
Tabela nr 2. Frekwencja formantów w nazwach /derywacja sufiksalna/.
Formanty Liczba % - ówka 28 46 - ec 6 10 - e > je 5 8 -ka 5 8 - owa //- owe 4 6 - arka 3 5 - ak 2 3,5 - lina 1 1,5 - alina 1 1,5 - ydło 1 1,5 - ik 1 1,5 - iska 1 1,5 - skie 1 1,5 - ckie 1 1,5 - na 1 1,5 - nia 1 1,5 - izna 1 1,5 ogółem 63 100
Formant - izna
Now - izny
Wśród nazw sekundarnych dominują nazwy dzierżawcze, np.:
Białkowe, Machetówka
Tworzone są one najczęściej za pomocą przyrostka - ówka, ale też formantu - owe, który należy do najstarszych przyrostków dzierżawczych.
Liczne są również nazwy topograficzne związane z ukształtowaniem terenu, florą i fauną, np.:
Gałganiec
Spośród badanych nazw dwie są bez motywacji /nie wiadomo, od czego pochodzą/: Nowizny, Śleparka
Tabela nr 3. Analiza strukturalna i semantyczna nazw /derywaty sufiksalne/.
Nazwy sekundarne Liczba % dzierżawcze 30 48 topograficzne 21 33 kulturowe 6 9,5 kierunkowe 3 5 bez motywacji 2 3 deminutywne 1 1,5 Ogółem 63 100
NAZWY UTWORZONE ZA POMOCĄ PRZEDROSTKÓW
Analizując nazwy utworzone poprzez derywację przedrostkową stwierdzam, że dokonana została przy pomocy przyimków. Wyodrębniłam 3 sposoby tworzenia nazw z derywatem przedrostkowym:- połączenie przyimka z rzeczownikiem - przedrostek modyfikuje znaczenie podstawowego tematu: Nadole /2/, Nagórze, Podkościele, Podkościelna, Podłęże, Podplebańskie, Podwisowa, Przygórze /2/, Zacmentarna, Zadziale, Zadziele, Zagórze /5/, Zagrabie, Zalesie, Załęże, Zapniów/2/, Zapotocze, Zarzecze, Zawale,
- połączenie przyimka z nazwą miejscową, czyli wtórna nazwa topograficzna utworzona od pobliskich nazw miejscowych: Podlipnickie /Lipnica - nazwa sąsiedniej miejscowości/ Pod Lipnica > Pod Lipnicą > Podlipnickie
- wyrażenia przyimkowe: Koło Stawu, Pod Buczyną, Pod Granicą, Pod Lochami, Pod Trepą, W Dole, Za Górą, Za Lasem, Za Wsią, Za Żaczką
Wśród nazw składających się z rzeczownika modyfikowanego przedrostkiem najliczniej reprezentowane są nazwy z przyimkami:
za, pod, na.
Występują tu również przyimki:
przy, koło, w.
Tabela nr 4. Frekwencja przyimków w nazwach /derywaty prefiksalne/
Przyimek Liczba % Za 21 54 Pod 11 28 Na 3 8 Przy 2 5 Koło 1 2,5 W 1 2,5 Ogółem 39 100
Przyimki połączone z rzeczownikami tworzą wyrażenia lokalizujące coś za lub poniżej jakiegoś obiektu oraz oznaczają relację do obiektu położonego w pobliżu.
Wśród tych nazw występuje jedna nazwa ponowiona: Zapniów.
Jest to nazwa przysiółka w Uszwi, który swą nazwę wziął od płynącego tam potoku.
Połączenie przyimka z nazwą miejscową występuje dwukrotnie:
Podlipnickie, Pod Lewniową.
Spośród wyrażeń przyimkowych najwięcej jest nazw z przyimkami:
pod - np. Pod Lochami, Pod Trepą,
za - np. Za Lasem, Za Małą Rzeczką
Wyrażenia przyimkowe tworzą nowsze nazwy. Istnieje tendencja do łączenia przyimka z rzeczownikiem tak, jak to jest w nazwach starszych.
Tabela nr 5. Analiza strukturalna nazw /derywaty prefiksalne/.
Nazwy sekundarne Liczba % połączenie przyimka z rzeczownikiem 25 70 utworzone od pobliskiej nazwy miejscowej 2 5 wyrażenie przyimkowe 12 25 Ogółem 39 100 - NAZWY ZŁOŻONE
Nazwy złożone /komponowane, composita / dzielimy na:- złożenia,
- zrosty,
- zestawienia.
Bożamęka,
Pozostałe zaś to zestawienia. Nie ma ani jednego złożenia.
Spośród nazw komponowanych najwięcej jest nazw oznaczających:- drogę
Biała Droga /2/, Brzeska Droga, Dolny Gościniec, Droga Cmentarna, Dzielna Droga, Górny Gościniec, Plebańska Droga, Prześna Droga/2/, Skotnica Kącka, Szklana Droga, - części wsi:
Granice Chronowskie, Granice Księże, Granice Tymowskie, Nowa Wieś /2/, Skotnica Przygórze, Skotnica Strońska, Stara Wieś /3/, Tamta Strona, - las:
Księży Las, Las Drużkowski, Las Plebański, Lisia Dziura, Lisia Góra, Lisie Jamy - łąki:
Łączka Tatarska, Puste Łąki /2/, Wielkie Łąki - pola:
Bożamęka, Krwawy Dół, Łan Dolny, Puste Łąki
- przysiółka - Granice Lewniowskie,
- stawu - Morskie Oko,
- wzgórza - Krasna Góra,
- potoku - Krwawy Potok.
Postać zestawienia Liczba % przymiotnik z rzeczownikiem 40 97,5 rzeczownik z zaimkiem oznaczającym miejsce 1 2,5 ogółem 41 100
Wśród badanych nazw złożonych wyróżniamy zestawienia mające postać:- przymiotnika z rzeczownikiem, np.:
Biała Droga, Księży Las
Tworzą one najliczniejszą grupę. Rzeczownik najczęściej jest nazwą odapelatywną oznaczającą dany obiekt /góra, pole, droga, las/, zaś przymiotnik określa jego charakterystyczne cechy, przynależność lub położenie względem innego obiektu.
Spotkać tu możemy opozycje typu:- stary / nowy jako oznaczenie kolejności powstania osady, np.:
Stara Wieś / Nowa Wieś - górny / dolny jako wskazanie położenia obiektu, np.:
Górny Gościniec / Dolny Gościniec
Jest też nazwa metaforyczna Morskie Oko zastosowana dla oznaczenia małego stawu.
- stary / nowy jako oznaczenie kolejności powstania osady, np.:
- rzeczownika z zaimkiem oznaczającym miejsce:
Tamta Strona
Nazwy złożone określające: Liczba % charakter, wygląd obiektu 19 47 położenie względem innego obiektu 13 32 metaforyczne 5 12 przynależność danego obiektu 4 9 Ogółem 41 100 - CECHY GWAROWE W NAZWACH
Gmina Gnojnik leży w Małopolsce. Dialekt małopolski jest bardzo zróżnicowany.
Badany materiał zebrałam głównie przy pomocy uczniów, więc najczęściej nazwy podawane były w postaci literackiej. W rozmowie ze starszymi mieszkańcami okazało się, że są nazwy, które funkcjonują jeszcze w postaci gwarowej.
Najczęściej można spotkać się z mazurzeniem, czyli wymową c, z, s, dz zamiast ogólnopolskich spółgłosek dziąsłowych cz, ż, sz, dż, np.:
Buczyna - Bucyna
Dębczak - Dębcok
Za Żaczką - Za Zacką
Spotykamy też zanik nosowości w samogłoskach nosowych, np.:
Głęboczka - Głobocka
Rędzina - Redzina
W mowie ludowej charakterystyczne są uproszczenia grup spółgłoskowych. W badanym materiale znajdziemy np.:
Frankowskówka - Frankoskówka
Ratowskie - Rotoskie
W wymowie potocznej występuje też upodobnienie pod względem miękkości, np.:
Fischerówka - Fiślerówka
Spotykamy również samogłoski ścieśnione, np.:
Śleparka - Śleporka
Zadziele - Zodziele
W badanym rejonie występuje też zjawisko zwane prejotacją /w niektórych nazwach zaczynających się od samogłoski na początku wymawiane jest "j"/, np.:
Ewine - Jewine
Abramówka - Jabramówka
Wśród badanych nazw odnajdziemy również wpływ labializacji / w niektórych nazwach zaczynających się od samogłoski na początku wymawiane jest "ł"/, np.:
Osicze - Łosice- INDEKS NAZW
Indeks ma charakter alfabetyczno - rzeczowy. W kolejności alfabetycznej podane są nazwy w formie literackiej. Po niej w nawiasie podana jest - jeśli funkcjonuje - nazwa gwarowa. Przy każdej nazwie podaję jej motywację nazewniczą.
Abramówka [Jabramówka] n. cz. wsi Lewniowa od nazwiska Abram Agro n. n. zab. w Gnojniku od n. firmy "Agro Anczykówka n. zab. w Gnojniku od nazwiska Anczyk Bania /3/ 1/ n. cz. wsi Gnojnik, 2/ n. lasu i pola w Gosprzydowej, 3/ n. potoku w Żerkowie - od bania "dołek, moczar" SEJP Banowiczówka n. pola i lasu w Lewniowej od nazwiska Banowicz Biała Droga /2/ n. drogi w 1/ Biesiadkach i 2/ Żerkowie; podczas przejazdu furmanek unosił się biały pył Białkowe n. zab. w Uszwi od nazwiska Białka Bobkówka n. zab. w Lewniowej od nazwiska Bobek Bocheniec n. wzgórza w Żerkowie od pracy wypłacanej bochenkami chleba Borowina n. lasku w Gosprzydowej, rośnie tam borowina Bożamęka n. pola w Biesiadkach, znajduje się tam figurka Pana Jezusa Ukrzyżowanego, od boża + męka Brzeska Droga n. drogi w Biesiadkach, którą można dojechać do Brzeska Brzezina /2/ n. lasu 1/ w Gnojniku i 2/ w Lewniowej, rosną tam brzozy Brzeziny n. pola w Biesiadkach, na miedzy rosną brzozy Buczyna [Bucyna] /2/ n. lasku 1/ w Lewniowej i 2/ w Gosprzydowej, rosną w nich buki Centrum /4/ n. cz. wsi: 1/ Biesiadki, 2/ Gnojnik, 3/ Gosprzydowa, 4/Lewniowa; od centrum "środkowa część czegoś, środek" SJP Cuplina n. łąki w Gosprzydowej leżącej za wzgórzem - od cup "ukrycie się" SJP Ćwierć n. skrzyżowania w Biesiadkach dzielącego wieś na ćwierci Dębczak [Dębcok] /2/ n. lasu 1/ w Gnojniku i 2/ w Gosprzydowej rośnie tam dużo dębów Debrza /3/ n. lasu 1/ w Lewniowej, 2/ w Uszwi i 3/w Zawadzie Uszewskiej : od debrza 'wertep, dół' SEJP Dolny Gościniec n. drogi w Lewniowej leżącej w dolnej cz. Wsi Doły n. przysiółka w Żerkowie leżącego w dolinie Dół /2/ n. przysiółka 1/ w Biesiadkach i 2/w Żerkowie, leżą one w dolnych cz. tych wsi Droga Cmentarna n. drogi w Biesiadkach prowadzącej na cmentarz Droga Plebańska n. drogi w Gnojniku biegnącej obok plebani Działki n. cz. Wsi Gnojnik, występuje tu zwarta zabudowa na dużym obszarze podzielonym na działki Działy [Dzioły] /3/ n. 1/pola w Biesiadkach, oraz pól i łąk 2/w Uszwi i 3/w Zawadzie Uszewskiej wytyczonych w wyniku parcelacji, działów Dzielna Droga n. drogi w Biesiadkach Ewine [Jewine] n. łąki w Uszwi od imienia Ewa Fischerówka [Fiślerówka] n. zab. w Gosprzydowej od nazwiska Fischer Frankowskówka [Frankoskówka] n. pola w Gnojniku od nazwiska Frankowski Gajówka n. zab. w Biesiadkach zamieszkałych przez gajowego Gałganiec /2/ n. pola 1/ w Biesiadkach i 2/w Zawadzie Uszewskiej, od gałgan "nazwa rośliny" SEJP Glinka n. cz. wsi Zawada Uszewska, od glinka "gleba zawierająca glinę" SJP Głęboczka [Głebocka] n. pola w Zawadzie Uszewskiej leżącego w zagłębieniu Gnojnickie n. kolonii w Gosprzydowej leżącej przy granicy z Gnojnikiem Góra n. cz. wsi Lewniowa Górka n. cz. wsi Gnojnik Górny Gościniec n. drogi w Lewniowej biegnącej przez górną cz. Wsi Grabaliny n. lasu w Uszwi, rosną tam graby Granice /5/ n. pól i lasów 1/ w Biesiadkach, 2/w Uszwi, 3/ Zawadzie Uszewskiej oraz n. cz. wsi 4/ Lewniowa i 5/ Żerków leżących przy granicy z inną wsią Granice Chronowskie n. cz. wsi Gnojnik graniczącej z Chronowem Granice Księże n. cz. wsi Gosprzydowa należącej niegdyś do dóbr kościelnych Granice Lewniowskie n. przysiółka w Gnojniku leżącego przy granicy z Lewniową Granice Tymowskie n. cz. wsi Gosprzydowa położonej przy granicy z Tymową Herody n. cz. wsi Gosprzydowa od nazwiska Herod Iwkowskie n. przysiółka w Gosprzydowej położonego przy granicy z Iwkową Jandyłówka n. pola w Żerkowie od przezwiska Jandyloki Jaworze n. łąki w Żerkowie, dawniej rosły tam jawory Kaczydło n. lasu w Żerkowie, można znaleźć w nim kamienie zwane kaczym mydłem Kafara n. cz. wsi Zawada Uszewska leżącej przy stromym brzegu Uszwicy umacnianym palami, od kafar "ciężar do wbijania pala" SJP Kamieniec n. lasu w Gosprzydowej, wydobywano w nim kamienie na budowę domów od kamieniec "miejsce kamieniste, pokryte zwałami kamieni i żwiru" SJP Kamińskówka n. pola i lasu w Lewniowej od nazwiska Kamiński Kąciki n. pola w Uszwi leżącego w wąskim końcu wsi Kąty /2/ n. 1/ cz. Wsi Uszew, dawniej komornicy mieszkali tu kątem u gospodarzy - od kąt "miejsce, w którym można się zatrzymać na nocleg" SJP i 2/ n. łąk w Zawadzie Uszewskiej od kąt "zakątek, ustronie" SJP Kikutówka n. pola w Uszwi od nazwiska Kikut Kmiecina n. lasu w Biesiadkach, w którym rosną różne zioła - od kmiecina - w gwarze zioła Koło Stawu n. cz. wsi Gosprzydowa leżąca koło stawu Koniec n. cz. wsi Uszew, kończą się tam zabudowania Kowalówka n. cz. wsi Uszew, dawniej mieszkał tu kowal Koziarka [Koziorka] /2/ n. 1/ lasu w Żerkowie, 2/ lasu w Biesiadkach, pasano tam kozy Kozowiec n. łąki w Biesiadkach Krajówka n. lasu w Lewniowej od nazwiska Kraj Krasna Góra n. wzgórza w Gosprzydowej, rozciągają się tu piękne widoki - od krasny "piękny, urodziwy" SJP Krwawy Dół n. pola w Uszwi, nazwa dwuznaczna, motywowana: 1/ od uprawy roli przypłacanej krwawym potem, 2/ w czasie potopu szwedzkiego stoczono tu bitwę między oddziałami wojska polskiego a oddziałami wojsk Rakoczego Krwawy Potok n. potoku w Uszwi, nazwa dwuznaczna, motywowana: 1/ od krwawego potu spływającego po twarzach rolników, 2/ w czasie II wojny światowej zginęli tu ludzie, Krzemieniec n. pola w Uszwi od krzemień "odmiana krzemionki" SJP Krzyżówka n. cz. wsi Uszew leżącej przy skrzyżowaniu dróg Księży Las n. lasu w Uszwi należącego dawniej do dóbr kościelnych Kuźnia n. zab. w Zawadzie Uszewskiej, dawniej była tu kuźnia "warsztat kowalski" SJP Las Drużkowski n. lasu w Lewniowej od nazwiska Drużkowski Las Plebański n. lasu w Gnojniku należącego niegdyś do plebana Laski n. zagajnika w Zawadzie Uszewskiej Lipka n. cz. wsi Biesiadki, rosło tam dużo lip Lisia Dziura n. lasu w Biesiadkach, znajduje się tam dużo lisich dziur Lisia Góra n. lasu w Żerkowie Lisie Jamy n. lasu w Gosprzydowej Łan Dolny n. pola w Uszwi leżącego w dolnej części Zacmentarnej, od łan "obszar ziemi dany przez panującego księcia jednemu osadnikowi do wykarczowania i uprawy" SJP Łańcuchówka n. cz. wsi Gnojnik od łańcuchówka "jeden z typów zabudowy wsi, wieś o domach rozmieszczonych nieregularnie wzdłuż drogi" SJP Łaziska n. łąki w Zawadzie Uszewskiej, od łaz 'trzebież w lesie przez wypalenie lub wykopanie' SEJP Łączka Tatarska n. łąki w Gnojniku, według legendy Tatarzy zebrali tutaj wszystkich mieszkańców wsi, niektórych zabili Łoniowskie n. pola i lasu w Biesiadkach leżących przy granicy z Łoniową Łopuszna n. przysiółka w Uszwi, rosło tam dużo łopuchu /łopian/ "roślina lecznicza o dużych sercowatych liściach" SJP Machetówka n. zab. w Gnojniku od nazwiska Macheta Mierzwówka n. pola w Biesiadkach od nazwiska Mierzwa Miny n. pola w Uszwi zaminowanego w czasie II wojny światowej Moczarki n. łąk w Gnojniku od moczar "teren podmokły, bagno, mokradło" SJP Morskie Oko n. stawu w Biesiadkach, nigdy nie brakuje w nim wody Mostki n. pola w Biesiadkach leżącego przy rowach melioracyjnych, na których znajdują się mostki Murowaniec n. zab. w Zawadzie Uszewskiej Nadole /2/ n. 1/ cz. wsi Lewniowa i 2/ łąk w Biesiadkach leżących w dolnych cz. Wsi Nagórze n. cz. wsi Gosprzydowa leżącej na górze Niziny n. cz. wsi Gnojnik od nizina "okolica, miejsce nisko położone" SJP Nowa Wieś /2/ n. cz. wsi 1/ Gnojnik i 2/ Uszew powstałych niedawno Nowizny n. pola w Gosprzydowej, nazwa bez motywacji Okrajki n. pola w Zawadzie Uszewskiej od okrajki "brzegi" SEJP Olszyny n. lasu w Biesiadkach, rosną tu olchy Organistówka n. zab. w Gnojniku należących do organisty Osicze [Łosice] n. cz. Wsi Lewniowa, rosną tu grzyby zwane w gwarze osiki Pankówka n. drogi w Uszwi, przy której mieszkał Panek Pańskie /2/ n. pola 1/ w Biesiadkach i 2/ w Lewniowej, dawniej należały do pana dziedzica Pasieki n. pola w Biesiadkach, znajdują się tu ule - od pasieka "zespół uli z pszczołami" SJP Pasternik n. łąki w Zawadzie Uszewskiej, rośnie tam pasternak "roślina o liściach pojedynczo pierzastych" SJP Pastwiska n. łąki w Biesiadkach, na której wypasano bydło Piekło /2/ n. 1/ pola w Biesiadkach leżącego w wąwozie, zapadlisku i 2/ pola i łąki w Zawadzie Uszewskiej, gdzie wg legendy spłonęła kobieta wypalająca trawę; od piekło "siedziba złych duchów i dusz potępionych" SEJP Pilch n. cz. wsi Żerków, w której żyją zwierzątka o nazwie pilch "rodzina gryzoni o krępym ciele" SJP Pisarzówka n. przysiółka w Gosprzydowej Pod Buczyną [Pod Bucyną] n. łąki w Lewniowej Pod Granicą n. lasu w Biesiadkach Podkościele n. cz. wsi Lewniowa leżącej poniżej kościoła Podkościelna n. cz. Wsi Gosprzydowa leżącej poniżej kościoła Podlipnickie n. cz. Wsi Gosprzydowa leżącej przy granicy z Lipnicą Pod Lewniową n. lasu w Biesiadkach, rośnie przy granicy z Lewniową Pod Lochami n. pola w Uszwi, w czasie II wojny światowej ukrywali się tu w różnych jamach, rowach partyzanci Podłęże n. pola w Uszwi leżącego przy podmokłej łące od łęg "moczar" SEJP Podplebańskie n. pola w Gosprzydowej leżącego poniżej plebani Pod Trepą n. drogi w Lewniowej, mieszka przy niej gospodarz o nazwisku Trepa Podwisowa n. pola w Zawadzie Uszewskiej leżącego przed Wisową Potoczki [Potocki] /2/ n. 1/ lasu w Gnojniku i 2/ łąki w Zawadzie Uszewskiej, płyną tam potoki Potoki n. drogi w Gosprzydowej biegnącej przez las i poprzecinanej licznymi potokami Prześna Droga /2/ n. n. drogi 1/ w Uszwi i 2/ w Zawadzie Uszewskiej, nazwa niejasna Przygórze /2/ n. 1/ cz. wsi Gnojnik i 2/pola w Uszwi, leżą one przy górze Puste n. cz. wsi Gnojnik słabo zaludnionej Puste Łąki /3/ n. łąk w 1/ Biesiadkach, 2/ Uszwi i 3/ Zawadzie Uszewskiej, nie ma tam zarośli i drzew Pusznia n. cz. wsi Uszew, dawniej mieszkali tu bogaci gospodarze, którzy wywyższali się nad innymi - od puszyć się "wynosić się nad innych, pysznić się" SJP Racka n. łąki w Zawadzie Uszewskiej od nazwiska Raca Raczka n. pola w Biesiadkach, można tu było spotkać w potoku raki Ratowskie [Rotoskie] /2/ n. zab. 1/ w Gnojniku i 2/ w Gosprzydowej należących do gospodarza o nazwisku Ratowski Rędzina [Redzina] /4/ n. pola w 1/ Biesiadkach, 2/Gnojniku, 3/ Zawadzie Uszewskiej i 4/Żerkowie, znajdują się tam żyzne gleby - od rędzina "gleba powstała ze skał węglowych" SJP Role /2/ n. 1/ cz. wsi Gnojnik i 2/ pola w Lewniowej od rola "pole uprawne, gleba" SJP Rynek /2/ n. cz. Wsi 1/ Biesiadki i 2/ Uszew, dawniej odbywały się tam targi bydła - od rynek "targ, środek miasta" SEJP Sapałówka n. lasu w Żerkowie rosnącego niedaleko domu Sapały Siciny n. wzgórza w Gosprzydowej porośniętego sitowiem - od sicina, czyli sitowie "rośnie na brzegach wód, na mokrych łąkach, w rowach tworząc gęste zarośla" SJP Skała n. pola w Zawadzie Uszewskiej leżącego na wzniesieniu Skarpy /2/ n. 1/ pola w Uszwi i 2/ lasu w Zawadzie Uszewskiej, leżą one na skarpach - skarpa "spadzista płaszczyzna terenu" SJP Skotnica /2/ n. 1/ cz. wsi Uszew, gdzie dawniej było pastwisko wiejskie i 2/ łąki w Zawadzie Uszewskiej od skotnica "wspólne pastwisko za wsią, droga, którą prowadzi się bydło na pastwisko" SJP Skotnica Kącka n. drogi w Uszwi, prowadzono tędy na pastwisko bydło gospodarzy mieszkających w Kątach Skotnica Przygórze n. cz. Skotnicy leżącej przy górze Skotnica Strońska n. cz. Skotnicy od Tamtej Strony Skotnik /2/ n. cz. wsi 1/ Biesiadki, 2/ Żerków Sośnicka n. zagajnika w Zawadzie Uszewskiej Stara Wieś /3/ n. cz. wsi 1/ Gnojnik, 2/ Lewniowa, 3/ Zawada Uszewska Stawiska /3/ n. 1/ cz. wsi Uszew oraz łąk w 2/ Gosprzydowej i 3/ Zawadzie Uszewskiej Stawy /2/ n. łąk w 1/ Gnojniku i 2/ Uszwi Studzienka n. zagajnika w Zawadzie Uszewskiej, znajduje się tu źródełko - od studzienka "zimna woda, w biblii źródło" SEJP Sułkowe n. pola w Biesiadkach od nazwiska Sułek Sumarówka n. cz. wsi Zawada Uszewska od nazwiska Sumara Szczygłówka n. pola w Uszwi od nazwiska Szczygieł Szklana Droga n. drogi w Gosprzydowej - gdy spadnie deszcz lub śnieg to droga jest śliska jak szklanka Szotówka n. łąki w Gosprzydowej, zalewanej wodą z Uszwicy - od szot "zagłębienie zalewane sporadycznie wodą" SJP Szpitalówka n. cz. wsi Uszew, dawniej znajdował się tu szpital Ścieżki n. drogi polnej w Biesiadkach od ścieżka "wąski pas ziemi wydeptany przez ludzi lub zwierzęta" SJP Śleparka [Śleporka] n. cz. wsi Gnojnik, nazwa bez motywacji Świerczyna n. lasu w Lewniowej, rosną w nim świerki Świniarówka n. cz. wsi Uszew, dawniej handlowano tu świniami Tamta Strona n. cz. Wsi Uszew leżącej po drugiej stronie głównej drogi Tłoki n. łąk w Gnojniku, nazwa motywowana w następujący sposób: leżą między pagórkami - od tłok "ścisk, natłok" SJP, jednak etymologię można raczej wyprowadzić od tłok "obyczaj pomocy sąsiedzkiej na łące i polu odpłacanej ugoszczeniem" SEJP Uszwica n. przysiółka w Uszwi, leży wzdłuż rzeki Uszwicy Uszwik n. strumyka w Gnojniku wpadającego do Uszwicy W Dole n. pola w Uszwi leżącego między dwoma pagórkami Wichrowiec n. cz. wsi Lewniowa, wieją tam silne wiatry Wielkie Łąki n. łąki w Gnojniku, było to kilkanaście hektarów łąk przeznaczonych na pastwiska Wikarówka /2/ n. zab. w 1/ Gnojniku i 2/ Uszwi, mieszkał tam ksiądz wikary Wilcoskówka n. góry w Biesiadkach od nazwiska Wilcosek Wisowa /2/ n. 1/ łąk w Zawadzie Uszewskiej, rośnie tam wysoka trawa w gwarze nazywana wisem i 2/ zab. w Gnojniku leżących naprzeciwko drogi do Lewniowej - od vis-a-vis "naprzeciwko" SJP Wójtówka n. cz. wsi Gnojnik, dawniej mieszkał tu wójt Wychylówka n. pola w Biesiadkach, wychyla się w kierunku południowym Zacmentarna n. przysiółka w Uszwi leżącego za cmentarzem Zadziale n. przysiółka w Żerkowie Zadziele [Zodziele] n. pola w Biesiadkach leżącego za Dzielną Drogą Za Górą n. pola w Uszwi leżącego za górą Zagórze /5/ n. 1/ cz. wsi Gnojnik, przysiółków w 2/ Biesiadkach, 3/ Lewniowej, 4/ Żerkowie i 5/ pola w Zawadzie Uszewskiej, leżą one za górą, wzniesieniem Zagrabie n. pola w Biesiadkach leżącego za zagajnikiem, w którym rosną graby Za Lasem n. łąki w Gosprzydowej leżącej za lasem Zalesie n. przysiółka w Uszwi leżącego za lasem Załęże n. pola w Uszwi leżącego za łęgiem Za Małą Rzeczką n. cz. wsi Zawada Uszewska leżącej za potokiem, małą rzeczką Zapniów n. 1/ przysiółka i 2/potoku w Uszwi, leżą za terenem wykarczowanym, na którym pozostały pnie Zapotocze n. łąki w Uszwi leżącej za potokiem Zarzecze n. przysiółka w Gnojniku leżącego za rzeką Zawale n. łąk w Uszwi leżących za wałem przeciwpowodziowym Za Wsią n. przysiółka w Żerkowie Za Żaczką [Za Zacką] n. pola w Zawadzie Uszewskiej leżącego za terenem należącym do Żaka Zbójnik n. kolonii w Uszwi, dawniej grasowali tam zbójnicy Zbrodnia /2/ n. 1/ lasu w Biesiadkach i 2/ potoku w Żerkowie, w czasie II wojny światowej Niemcy rozstrzelali tam partyzantów
Wykaz skrótów zastosowanych w indeksie nazw:
n. - nazwa
Cz. - część
SEJP - Słownik etymologiczny języka polskiego, red. A. Bruckner
SJP - Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski
Zab. - zabudowania- PODSUMOWANIE
Jak wynika z przeprowadzonej analizy językowej toponimów gminy Gnojnik materiał jest bardzo bogaty i różnorodny - zebrałam 235 nazw terenowych. Zapewne nie są to wszystkie nazwy, które funkcjonują na badanym terenie. Istnieje jeszcze wiele pól, łąk i innych drobnych obiektów, które mają swoją nazwę znaną, jak pisze M. Kucała, tylko właścicielowi i jego najbliższym sąsiadom. Zdaję sobie sprawę, że nie do wszystkich dotarłam.
E. Pawłowski pisze, że teren Pogórza jest ubogi w nazwy - rzadko się zdarza, by jakaś wieś miała ich dużo. W przypadku gminy Gnojnik jest inaczej. Pagórkowaty krajobraz, rzeka , liczne potoki, bogata szata roślinna, a zwłaszcza lasy i liczne skupiska drzew, fauna, duża ilość mieszkańców, ciekawa historia wsi oraz legendy przekazywane z pokolenia na pokolenie - oto podstawowe czynniki, które przyczyniły się do tworzenia licznych toponimów.
Najwięcej jest nazw terenowych oznaczających obiekty niezamieszkane /146/. Liczne są również nazwy przysiółków, zabudowań /89/ - sprzyja temu rozczłonkowanie terenu. Każda część wsi, przysiółek czy skupisko domów posiada swoją nazwę, co pozwala ludziom lepiej orientować się w terenie.
Trzon wszystkich toponimów stanowią nazwy sekundarne /116/. Przy takiej ilości małych obiektów /mikrotoponimów/ różne formy derywacji pozwalały odróżniać jeden obiekt od drugiego.
Jak podaje W. Lubaś formantem charakterystycznym dla Małopolski jest formant - ówka. W trakcie analizy materiału językowego stwierdziłam, że wśród sekundarnych toponimów gminy Gnojnik formant ten występuje najczęściej - stanowi 40 % wszystkich sufiksów. Najczęściej ma charakter posesywny /dzierżawczy/, czyli informuje o stosunkach własnościowych. Dużo też jest nazw zdrobniałych /deminutywnych/ z formantami: - ec i - ka /po 10 %/.
Wśród nazw sekundarnych najwięcej jest nazw dzierżawczych /43 %/ oraz topograficznych /39 %/. Jest też kilkanaście nazw kulturowych /14 %/.
Drugą grupę pod względem liczebności stanowią nazwy prymarne - są one najstarsze. Zazwyczaj określały większe obiekty, które z biegiem czasu były rozdrabniane /np. w wyniku parcelacji/ i poprzez dodawanie różnych formantów powstawały sekundarne nazwy wyodrębnionych części czy kawałków. W ten sposób tworzone były całe rodziny nazw różnych obiektów skupionych wokół jednego większego, np.:
Góra - Górka, Przygórze, Za Górą, Zagórze
Najmniej liczne są nazwy złożone /42/, z których 41 to zestawienia. Wśród nich również możemy spotkać zestawienia skupione wokół nazwy pierwotnej:
Skotnica /część wsi/ - Skotnica Kącka /droga ze Skotnicy do Kątów/, Skotnica Przygórze /część Skotnicy leżąca przy górze/, Skotnica Strońska /część Skotnicy leżąca przy Tamtej Stronie/ Tabela nr 8. Zestawienie ogólne
Nazwy liczba % prymarne 92 39 sekundarne sufiksalne 63 27 prefiksalne 39 16,5 złożone zrosty 1 0,5 zestawienia 40 17 Ogółem 235 100
Najwięcej złożeń stanowią nazwy: dróg, lasów, łąk i pól. Spośród różnych postaci zestawień najliczniej reprezentowane jest połączenie przymiotnika z rzeczownikiem.
Większość nazw złożonych nazywa obiekty ze względu na ich charakter i położenie względem innego obiektu. Są również nazwy określające przynależność danego obiektu oraz nazwy metaforyczne.
Mam nadzieję, że moja praca przyczyni się do lepszego poznania przez uczniów swojej małej ojczyzny. Zebrany i zapisany materiał pozwoli ocalić od zapomnienia nazwy, które tworzyły wcześniejsze pokolenia.- BIBLIOGRAFIA
- Pozycje zwarte
Bartmiński J. /red./ Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. II Wiedza o kulturze, Wrocław 1993 Bruckner A. Słownik etymologiczny języka polskiego, Warszawa 1974 Chlebowski B. /red./ Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Warszawa 1895 Doroszewski W. Słownik języka polskiego, Warszawa 1958 Gloger Z. Encyklopedia staropolska, Warszawa 1985 Górnowicz H. Wstęp do onomastyki, Gdańsk 1988 Hollanek A./oprac./ Ziemia Brzeska, Kraków 1966 Jakus - Borkowa E. Nazewnictwo polskie, Opole 1987 Kiryk F. Rozwój urbanizacji Małopolski XIII - XVI w, Kraków 1985 Kornaszewski M. W sprawie klasyfikacji nazw terenowych. Uwagi i propozycje, Onomastica XXX, 1986 Kucała M. Co już jest, a co jeszcze nie jest nazwą własną, Onomastica XII, 1967 Kucała M. Nazwy terenowe z kilku wsi w powiecie myślenickim, Onomastica V, 1959 Lubaś W. Nazwy miejscowe południowej części dawnego województwa krakowskiego, Wrocław 1968 Mileska M. I. /red./ Słownik Geografii Turystycznej Polski, Warszawa 1956 Pawłowski E. Nazwy terenowe Ziemi Sądeckiej, Onomastica XXX, Wrocław 1984, Rospond S. Słownik etymologii miast i gmin PRL, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź 1984 Rospond S. Mówią nazwy, Warszawa 1976 Rospond S. Klasyfikacja strukturalno - gramatyczna słowiańskich nazw geograficznych, Warszawa 1976 Rzetelska - Feleszko E. /red./ Polskie nazwy własne, Warszawa, Kraków 1998 Sady R. Uszew. Z dziejów wsi, klucza i gminy, Kraków 1999 Szymański J. Nauki pomocnicze historii, Warszawa 1972 Taszycki W. Słowiańskie nazwy miejscowe. Ustalenie podziału, Kraków 1946 Urbańczyk S. /red./ Encyklopedia języka polskiego, Warszawa 1994 Wiśniowski Z. Dzieje wsi i parafii Gnojnik - CZASOPISMA
Wieści Gminne 1997 - 2000 - Nazwy miejscowe będące zawsze nazwami miejscowości. Grupa ta dzieli się na cztery gromady:
opracowała mgr Dorota Mucha
